عضو هیأت علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی با بیان اینکه مشهد به شدت در حال گسترش افقی است و شورای ششم باید از گسترش افقی شهر جلوگیری کند، گفت: اولین نتیجه گسترش افقی ازهم‌گسیختگی کالبدی است و این موضوع بزرگترین چالش مشهد در حوزه کالبدی است.
علی‌اکبر عنابستانی در گفت‌وگو با ایسنا و با حضور در میزگرد «بررسی عملکرد شورای پنجم مشهد در حاشیه شهر» اظهار کرد: یکی از مهمترین دلایل وجودی شکل‌گیری حاشیه در کشور و مشهد نوع ساختار اقتصادی است. ساختار رانت‌گرای اقتصادی حاکم زمینه‌ساز شکل‌گیری این حواشی در شهرهاست.
وی با اشاره به اینکه در ساختار اقتصاد رانت‌گرای چیزی به نام تولید وجود ندارد، افزود: تولید وجود خارجی دارد، اما ارزش ندارد. ما از محل چاه نفت خود درآمدزایی می‌کنیم. نفت در طول پنج دهه اخیر جایگاه ویژه‌ای در ساختار اقتصادی کشور داشته است. کسب درآمد از این محل سبب شده که برای دولت‌مردان مهم نباشد که نتیجه ساختار اقتصادی کشور چه می‌شود و در نتیجه تولید برای آنان جایگاه و اهمیتی ندارد.
عضو هیأت علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی با بیان اینکه منشأ بخشی از مهاجرت‌های حاشیه شهر مشهد روستایی است، عنوان کرد: کشاورزی که در روستا زندگی می‌کند با این نگاه حاکم در جامعه تصمیم می‌گیرد، تولید را رها کرده و به شهر بیاید تا از نفت و درآمدهای آن پول بیشتری عاید او شود. به این شکل حاشیه شکل می‌گیرد و روزبه‌روز توسعه پیدا می‌کند. در شهری مثل مشهد این مقوله کمی پیچیده‌تر است. مصداق بیان شده در خصوص شکل‌گیری و توسعه حاشیه شهر در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ کاملا بازگوکننده همه چیز بود، اما در سال‌های اخیر به خصوص از ابتداء دهه ۹۰ تاکنون منشأ مهاجرت‌ها به حاشیه شهر درحال دگرگونی است. حجم مهاجران از روستا به شهر در حاشیه رو به کاهش است.
جابه‌جایی جمعیتی مانع توسعه در حاشیه شهر است
عنابستانی با اشاره به اینکه در حاشیه شهر با گروه جدیدی روبه‌رو هستیم که مهاجرین فرااستانی نام دارند، بیان کرد: تا قبل از دهه ۹۰ این گروه در حاشیه شهر حضور داشتند، اما سهم آنان اندک بود. در دهه ۹۰ سهم این گروه در حال افزایش و در حال حاضر ۵۰ درصد سهم مهاجرین در حاشیه به این گروه اختصاص دارد. گروه دیگری در حاشیه به نام ریزشی‌های شهری یا پسماندهای شهری نیز وجود دارند که تا قبل از آن در حاشیه حضور نداشتند. آن چیزی که بسترساز و مانع توسعه در حاشیه می‌شود، جابه‌جایی جمعیتی در حاشیه است. یک تعداد از افرادی که وارد حاشیه می‌شوند و بعد از مدتی به سطح اجتماعی و تمکن اقتصادی بهتری دست پیدا می‌کنند، این منطقه را ترک کرده اما گروه دیگری وارد و جایگزین آنان خواهد شد.
وی با بیان اینکه، ورود و تخلیه مداوم جمعیت چالش بزرگی را به نام هویت مکانی یا هویت اجتماعی به وجود می‌آورد، ادامه داد: وقتی تداوم جمعیت در این مناطق رخ نمی‌دهد، احساس تعلق خاطر به یک مکان جغرافیایی شکل نمی‌گیرد. عدم تعلق خاطر به یک مکان جغرافیایی سبب می‌شود که فرد تلاشی برای آبادانی آن منطقه نکند. فرد یا افراد همیشه به این منطقه به چشم یک مسافرخانه یا مکان موقت نگاه می‌کنند. عدم پیدایش فرصت زمانی برای شکل‌گیری هویت مکانی در مناطق حاشیه شهر، مهمترین عامل عدم توسعه در این مناطق بوده است. در نقطه مقابل آن، بسترسازی برای شکل‌گیری هویت مکانی می‌تواند سبب توسعه در مناطق حاشیه شهر شود. چند وقت پیش در جمع افرادی بودم که همگی کاندیدای شورای شهر بودند. آنها با آب و تاب از حاشیه شهر صحبت می‌کردند. تحقیر مردم حاشیه شهر تا کجا باید ادامه پیدا کند؟
رویکرد جامع به حاشیه شهر نداشته‌ایم
عضو هیأت علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی تاکید کرد: ۲۵ سال است که موضوع حاشیه در صدر مطالعات این شهر و تصمیم‌گیری مدیران شهری قرار دارد. در این ربع قرن مطالعه و کار، جمعیت مردم حاشیه از ۵۵۰ هزار نفر در سال‌های ۷۵ و ۷۶ به یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در سال‌های اخیر رسیده است. باید از مدیران شهری که مداوم از حاشیه شهر صحبت می‌کنند، پرسید که برای حاشیه شهر در این مدت چه کار کرده‌اید تا درمان شود؟ در انتخابات ۱۴۰۰ شورای شهر، لیست شورای شهر حاشیه ارائه شده است؛ یعنی به صورت جدا مردم این منطقه لیست ارائه کردند. این موضوع چالش جدی است. این مسئله نشان می‌دهد که ما یک رویکرد جامع به حاشیه نداشتیم. همچنین یک نگرش سیستمی نیز نداشته و دیدگاه ما به حاشیه مشخص نیست که می‌خواهیم برای آینده آن چه کاری انجام دهیم. دیدگاه در نظر گرفته شده کاملا مسکنی، موقت، موضعی و مرهمی است.
سرعت رشد توسعه کالبدی مشهد بین ۱.۴ تا ۱.۵ برابر رشد جمعیت است
عنابستانی در خصوص کیفیت محیط کالبدی مناطق حاشیه و یا پیرامونی شهر، گفت: وقتی از سال ۱۳۳۵ رشد کالبدی شهر مشهد را بررسی می‌کنیم، دو پدیده در شهر بسیار پررنگ و مهم است. این دو پدیده سبب شده که شهر مشهد از دیگر شهرهای کشور جدا و مستثنی شود. وقتی سرعت رشد توسعه کالبدی شهر مشهد را با سرعت رشد جمعیتی شهرهای دیگر در کنار هم قرار می‌دهیم، سرعت رشد توسعه کالبدی شهر مشهد بین ۱.۴ تا ۱.۵ برابر رشد جمعیت است. این مسئله پدیده نادری در کشورهاست. وقتی براساس طرح جامع شهر مشهد که اولین طرح خازنی شهر است، بررسی می‌کنیم میانگین تراکم نفر بر هکتار در شهر مشهد، ۱۵۳ نفر است. در طرح سوم جامع شهر مشهد، تراکم نفر به هکتار به ۸۱ نفر رسیده است. در بررسی تمام کلان شهرها متوجه می‌شویم که شهر رو به تراکم بوده اما در اینجا مسئله عکس آن است. نتیجه این می‌شود که شهر مشهد به شدت در حال گسترش افقی است.
وی با بیان اینکه، اولین نتیجه گسترش افقی ازهم‌گسیختگی کالبدی آن است، اظهار کرد: بزرگترین چالش مشهد در حوزه کالبدی، ازهم‌گسیختگی کالبدی آن است. حدود ۵۰ روستا در داخل شهر مشهد ادغام شده است. این ۵۰ روستا دارای سبقه و بافت روستایی بوده‌اند که زندگی خاص خود را داشتند. این افراد در لبه پهنه‌های شهری و جاذب جمعیت بودند؛ به عبارت دیگر کلونی و هسته‌های مرکزی پرجمعیتی بودند. دهه ۷۰ که طرح جامع مهرازان شکل گرفت، منطقه‌ای برای شهر مشهد در نظر گرفت که از منظر مساحت به اندازه شهرستان سبزوار بود. پیش‌بینی شده بود که منطقه الهیه حدود ۴۰۰ هزار نفر را در خود جای دهد. تمامی امکانات برای منطقه الهیه در نظر گرفته شده، اما این منطقه نتوانسته جاذب جمعیت باشد. روبه‌روی منطقه الهیه، منطقه دو شهرداری مشهد است که حدود نیم میلیون نفر در این منطقه ساکن شدند و رشد خودرویی دارند. علت چیست؟ ارزش پایین زمین در این منطقه، عدم نظارت بر ساخت و ساز، هزینه بالای مجوز و… سبب شده که کلونی جمعیت در این منطقه بالا برود.
مدیریت اجرایی باید پاسخ دهد با ۷۰ محله کم‌برخوردار می‌خواهد چه‌کاری انجام دهد؟
عضو هیأت علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی با اشاره به اینکه ما با یک پارادوکس در حاشیه روبه‌رو هستیم، تاکید کرد: اگر امکانات به این مناطق داده شود، سبب توسعه و گسترش خواهد شد. نمی‌توان امکانات نیز به آنها نداد. آنها شهروندان مشهد هستند. باید این مسئله در جایی حل شود. مجموعه مدیریت شهری، مدیریت استانی و مدیریت کلان کشور در خصوص مشهد باید به اتفاق نظر برسد. آنها باید بگویند می‌خواهند برای حاشیه چه کاری انجام دهند. آیا نباید این مسئله در جایی متوقف شود؟ نصف جمعیت مردم مشهد حاشیه‌نشین هستند. باید برنامه راهبردی ۲۰ ساله برای این مناطق در نظر بگیریم. ما در ۲۰ سال آینده با چه جامعه هدفی روبه‌رو خواهیم شد؟ در این برنامه باید تعریف شود که در ۲۰ سال آینده ما باید حاشیه داشته باشیم یا خیر؟ در یک برنامه جامع باید اهداف بلندمدت تعریف کنیم که به عنوان مثال ۵۰ درصد مناطق حاشیه به سطح برخورداری رسیده، ۲۵ درصد نیم‌برخوردار و ۲۵ درصد دیگر آن با توجه به بازتولید در حاشیه شهر، کم برخوردار باشد. باید برنامه‌ریزی صورت بگیرد. ساخت سالن ورزشی، زمین فوتبال، آسفالت کوچه و خیابان و… در حاشیه تا کجا قرار است انجام شود؟ درست است کار خوبی انجام گرفته اما افق چشم‌انداز کلی در نظر گرفته نشده است. برخی از مناطق پیرامونی بسیار خوب پیشرفت داشته‌اند و ارتقا پیدا کرده‌اند، اما در برخی از مناطق ما با یک زندگی نرمال بسیار فاصله داریم. ما ادعا داریم که مشهد دومین کلان شهر مذهبی جهان اسلام است و می‌خواهیم آن را به عنوان یک الگو معرفی کنیم. مدیریت اجرایی باید پاسخ دهد با ۷۰ محله کم‌برخوردار می‌خواهد چه‌کاری انجام دهد؟
از سال ۸۷ تاکنون طرح تفصیلی مشهد در کش‌وقوس است
عنابستانی در خصوص طرح تفصیلی حاشیه شهر مشهد، بیان کرد: برای لکه‌هایی از سطح شهر مشهد این طرح تهیه شده است؛ به عبارت ساده‌تر برای لکه‌ها و حوزه‌های خاصی از شهر طرح تفصیلی تهیه کرده‌اند. طرح جامع در سال ۹۶ با کلی شرط و شروط ابلاغ شده است. از سال ۸۷ تاکنون طرح تفصیلی در کش و قوس است. تنها طرح تفصیلی حوزه جنوب غرب در شهر به تصویب رسید، اما توسط شورای عالی ابلاغ نشده است. طرح تفصیلی تنها تصمیم‌گیری در زمینه سیما و کالبد منظر شهری را انجام می‌دهد. در بخش‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کمکی نخواهد کرد و نیاز است یک برنامه کلی و راهبردی بلند مدت برای این مسئله تهیه شود.
در شهر مشهد بدون جلب نظر آستان قدس نمی‌توان تصمیمی گرفت/طرح‌های تفصیلی زمانی تصویب می‌شوند که ارزشی ندارد
وی با بیان اینکه ساختار معیوبی در تصویب و ابلاغ طرح تفصیلی و جامع در کشور وجود دارد، عنوان کرد: مکانیسمی برای تصویب طرح‌های تفصیلی وجود دارد. این مسئله در شهر مشهد تفاوت‌های زیادی دارد و نسبت به دیگر شهرها با چالش‌های فروانی روبه‌روست در کنار شورا و شهرداری در مدیریت اجرایی شهر، یک بازیگر مهم و تعیین کننده در شهر است که بسیاری از موضوعات را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. در شهر مشهد بدون جلب نظر آستان قدس نمی‌توان تصمیمی گرفت. آستان قدس در کنار استانداری و دیگر نهادهای ذی‌ربط است. شهرداری باید با جلب نظر همه این نهادها و دور هم جمع‌کردن آنان بتواند در کوتاه‌مدت نتیجه بگیرد. طرح‌های جامع و تفصیلی مشهد سه دوره شورای شهر را پشت سر گذاشته‌اند. ساختار تصویب طرح‌های تفصیلی چندین سال زمان می‌برد و زمانی تصویب می‌شود که ارزشی ندارد. طرح‌های تفصیلی و جامع باید پاسخگوی نیاز شهری باشند درصورتی که ۱۵ سال شهر مشهد را فریز کرده‌اند تا طرح بیاید؛ به این شکل که نمی‌توان شهر را اداره کرد.
عضو هیأت علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی درخصوص انتظارات جامعه‌شناسان از شورای ششم، تاکید کرد: شورا باید به حوزه نخبگانی بیشتر اهمیت دهد. انتظار ما از شورای پنجم این بود که به حوزه نخبگانی بیشتر اهمیت دهد؛ به این صورت که کارگاه‌های مختلف با حضور کارشناسان و نخبگان در این زمینه تشکیل دهند و در موضوعات مربوطه و مسائل شهر از نظر آنها استفاده شود. این مسئله هزینه‌ای برای شهرداری ندارد، اما می‌تواند تولید گفتمان کند.
در بافت منفصل توس یک باتلاق جمعیتی در حال شکل‌گیری است
عنابستانی با اشاره به اینکه در حوزه عملیاتی و شهرسازی انتظار من از شورای پنجم مشهد این بود که فضای زندگی بهتری برای مردم ایجاد کند، اما مباحث بیرونی مشکل‌ساز شد و شورا نتوانست انتظارات را برآورده کند، خاطرنشان کرد: کسانی که به شورای ششم راه پیدا کرده‌اند، باید بدانند که از گسترش افقی شهر مشهد جلوگیری کنند. یکی از موضوعاتی که شهر مشهد را آزار می‌دهد، لکه‌های منفرد شهر است. بافت منفصل توس، جاده سیمان، شهرک مهرگان و… از موضوعاتی است که شهرداری را در سال‌های آینده درگیر و با مشکل مواجه خواهد کرد. در بافت منفصل توس یک باتلاق در حال شکل‌گیری است. روستاهای کال‌زرکش، امیرآباد، دوست‌آباد و… هر روز در حال افزایش جمعیت و در حال متورم شدن است. در سال ۹۸ براساس مطالعات و آمار گرفته شده، ۲۲ روستا با فاصله کمتر از سه کیلومتر از لبه محدوده شهری ۷۰ درصد جمعیت حریم را در خود جای داده‌اند. تعداد کل روستاهای حریم ۱۳۰ روستاست. این روستاها عملا هسته‌های جمعیتی هستند.
وی ادامه داد: این فضا باید به‌سرعت مدیریت شود. در زمان تصدی آقای آل شیخ در معاونت برنامه‌ریزی شهرداری این مسئله را گوشزد کرده و ضرورت تهیه سند پهنه‌بندی حریم را بیان کردیم. ادارات متولی شهرسازی در شهرها با وجود اینکه در مصوبه طرح جامع تاکید شده بود که بعد از ابلاغ حداکثر تا ۶ ماه سند پهنه‌بندی حریم را تنظیم کنند اما از سال ۹۶ تاکنون کاری انجام ندادند. شهرداری در سال ۹۹ به صورت مستقیم در این زمینه ورود کرده، مشاور گرفته و تامین اعتبار کرد تا کار سریع‌تر جلو برود. با این وجود باز هم سند پهنه‌بندی حریم باید به تایید شورای عالی معماری و شهرسازی برسد. کار شهرداری منطقی و عقلانی بود.
جاده سرخس؛ منطقه‌ای بسیار بحرانی، مخاطره آفرین و چالشی برای آینده مشهد
عضو هیأت علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی با بیان اینکه جلوگیری و کنترل بافت کالبدی شهر به خصوص لبه شمالی شهر یعنی جاده سرخس از موضوعات بسیار مهم است، گفت: این منطقه در آینده برای مشهد بسیار بحرانی، مخاطره آفرین و چالشی خواهد بود. مهاجران فرااستانی، پیدایش و ظهور کلونی‌های جمعیت و… در حال افزایش است و باید به سرعت نهادهای نظارتی ما در استان به این مسئله ورود پیدا کنند. در زمان آقای آل‌شیخ این درخواست داده شده و پیگیری‌های خوبی انجام شد، اما متاسفانه با تغییرات مدیریتی که در استانداری و شهرداری صورت گرفت، عملا همه تلاش‌ها بی‌نتیجه ماند. پیشنهاد ما کارگروه مدیریت هماهنگ حریم بود. در قالب این کارگروه، نهادها باید بیایند و حریم را کنترل کنند. در داخل محدوده ساختارها فراهم و سطح متعارف از زندگی را برای افراد تدارک ببینیم تا از شکل‌گیری کلونی‌های جمعیت در جاده سرخس جلوگیری کنیم. اگر امروز از شکل‌گیری کلونی‌های جمعیت در این منطقه جلوگیری نشود، دوباره لکه ایجاد می‌شود و سال‌ها برای عدم پیشرفت آن باید فکر و تلاش کنیم.
منبع:ایسنا